Του Ακρίτα Καϊδατζή* «Αγορές» σημαίνει ελευθερία στις οικονομικές σχέσεις. Η ελευθερία του καθενός όμως βρίσκει όριο στην ελευθερία των άλλων. Κάθε άνθρωπος, λέει το Σύνταγμά μας, έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στην οικονομική ζωή της χώρας, δηλαδή να αναπτύσσει οικονομική πρωτοβουλία. Αλλά, λέει επίσης το Σύνταγμα, η οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας (των άλλων). Το Σύνταγμα λέει και κάτι ακόμα: ότι η οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Μας θυμίζει έτσι ότι, πλάι στην ελευθερία, υπάρχουν επίσης οι αξίες της ισότητας και της αλληλεγγύης.
Πώς θα εναρμονίσουμε τις αξίες αυτές μεταξύ τους και «πόσο» θα περιορίσουμε την ελεύθερη αγορά για να το πετύχουμε; Αυτό είναι ένα ζήτημα που απαντιέται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε κοινωνία. Κάποιες κοινωνίες επιθυμούν...
...περισσότερη και άλλες λιγότερη παρέμβαση στην ελεύθερη λειτουργία της αγοράς. Το σημαντικό είναι ότι η συγκεκριμένη κάθε φορά επιλογή είναι μια απόφαση που λαμβάνεται στο πεδίο της πολιτικής, δηλαδή εναπόκειται στη δημοκρατική διαδικασία. Η δημοκρατία αποτελεί, εξίσου όσο και η ελευθερία, θεμελιώδη αξία της κοινωνικής μας συμβίωσης. Επιτρέπει την αυτοκυβέρνησή μας, δηλαδή ότι για τις κοινές υποθέσεις που μάς αφορούν αποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι –και όχι άλλοι αντί για μάς και για λογαριασμό μας.
Η πολιτική χρειάζεται την αγορά, γιατί παράγει τον πλούτο που είναι αναγκαίος για την ευημερία της κοινωνίας. Όμως και η αγορά δεν υπάρχει από μόνη της, αλλά μπορεί μόνο να λειτουργήσει στο πλαίσιο ορισμένης πολιτικής οικονομίας. Δεν υπάρχει ελεύθερη αγορά εκεί όπου δεν υπάρχει πολιτική εξουσία, που να εγγυάται με τους θεσμούς της (τη νομοθεσία, το διοικητικό μηχανισμό, τα δικαστήρια κλπ.) την προστασία των περιουσιακών δικαιωμάτων, την τήρηση των συμβάσεων, τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Σκεφτείτε μια οικονομία που λειτουργεί με τους κανόνες της μαφίας: δεν χωρεί αμφιβολία ότι είναι κι αυτός ένας τρόπος οργάνωσης των οικονομικών σχέσεων, είναι όμως απολύτως βέβαιο ότι δεν πρόκειται για ελεύθερη αγορά.
Η αγορά χρειάζεται την πολιτική, λοιπόν. Αλλά ποια πολιτική; Ποιο περιεχόμενο πρέπει να έχουν οι δημόσιες πολιτικές που θέτουν κανόνες στη λειτουργία της αγοράς; Στις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι περίπου αυτονόητο ότι οι πολιτικές αυτές (οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική πολιτική κλπ.) εναπόκειται στη δημοκρατική διαδικασία. Εντός των ορίων που θέτει το Σύνταγμα, η δημοκρατική πολιτεία μπορεί να διαμορφώνει ελεύθερα τις πολιτικές της, όπως μπορεί και να τις αλλάζει, όταν μεταβάλλονται οι συνθήκες ή οι ανάγκες. Η δημοκρατία απαιτεί, επομένως, την αυτονομία της πολιτικής έναντι της οικονομίας.
Βεβαίως, όλοι ξέρουμε πόσο δύσκολο είναι να διασφαλιστεί μια τέτοια αυτονομία. Η πολιτική τείνει να διαπλέκεται ποικιλοτρόπως με τις αγορές, κάτι που έχει εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες τόσο για τη δημοκρατία όσο και για την οικονομία. Καθοριστική είναι εδώ η διαμεσολάβηση ενός «παίκτη» που διατηρεί προνομιακές σχέση και με τα δύο μέρη: των μέσων μαζικής ενημέρωσης…
Με την Ευρωπαϊκή Ένωση πιστέψαμε ότι μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτή τη δυσκολία. Η κοινή αγορά προέκυψε από τη συνένωση των εθνικών αγορών, χωρίς όμως αντίστοιχη συνένωση και των εθνικών δημοκρατιών. Το αναγκαίο για τη λειτουργία της κοινής αγοράς πολιτικό πλαίσιο έπαψε να επαφίεται στη δημοκρατική διαδικασία, αλλά καθορίστηκε δεσμευτικά στις ίδιες τις Ευρωπαϊκές Συνθήκες. Το περιεχόμενο των δημόσιων πολιτικών που θέτουν κανόνες στις αγορές έπαψε έτσι να αποτελεί αντικείμενο δημοκρατικής διαπραγμάτευσης (άρα και συναλλαγής). Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, προέχει η αυτονομία της οικονομίας έναντι της πολιτικής.
Εδώ όμως προέκυψε μια άλλη δυσκολία. Εφόσον οι πολιτικές είναι δεδομένες και αμετάβλητες, είναι πολύ δύσκολο να προσαρμοστούν σε μιαν απρόοπτη και ριζική μεταβολή των συνθηκών (όπως αυτή που ζούμε σήμερα). Η πολιτική εμφανίζεται έτσι αδύναμη να επιτελέσει το ρόλο της, δηλαδή να θέσει το αναγκαίο για τη λειτουργία της αγοράς πλαίσιο.
Αλλά, θα πούνε τότε κάποιοι, αν η πολιτική αδυνατεί να μάς διασφαλίσει αυτό για το οποίο τη χρειαζόμαστε, μήπως να προχωρήσουμε χωρίς αυτήν; Το «όνειρο» της δημιουργίας παγκόσμιων αγορών, απεξαρτημένων όχι απλώς από τη δημοκρατική πολιτική, αλλά από οποιαδήποτε πολιτικό πλαίσιο, πλην ελάχιστων απολύτως αναγκαίων κανόνων (όπως αυτών του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου), επιβάλλει πλέον την αυτονομία των ίδιων των αγορών έναντι της πολιτικής.
Γυρνάμε έτσι εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε. «Αγορές» σημαίνει ελευθερία στις οικονομικές σχέσεις. Αλλά ελευθερία χωρίς όρια. Μπορεί όμως να υπάρξει ελευθερία χωρίς ευθύνη;
Η τρέχουσα κρίση στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο δεν μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να αντιμετωπιστεί με «λιγότερη», αλλά απαιτεί «περισσότερη» πολιτική. Και ιδίως «καλύτερη» πολιτική, δηλαδή μια πολιτική επαρκώς αυτονομημένη από την οικονομία και τις αγορές. Αυτό αφορά βεβαίως και την Ευρωπαϊκή Ένωση: η ιδέα ότι μια ενιαία ευρωπαϊκή αγορά μπορεί να λειτουργήσει χωρίς ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική αποδείχθηκε αυταπάτη. Αλλά πρωτίστως αφορά την εθνική δημοκρατία, από την οποία πρέπει να ξεκινήσει μια νέα πολιτική διαχείριση. Μπορούν οι υφιστάμενες πολιτικές δυνάμεις να μας την προσφέρουν; Πολύ δύσκολο, αν σκεφτούμε, για παράδειγμα, πόσο εξαρτημένα είναι τα κόμματα από τις τράπεζες (δανειακά) ή από τα μέσα ενημέρωσης (επικοινωνιακά). Η πολιτική όμως ξεκινάει από τους πολίτες. Η κρίση απαιτεί αυξημένη πολιτική υπευθυνότητα από όλους μας και τον καθένα ξεχωριστά. Χρέος μας είναι να διεκδικήσουμε, να απαιτήσουμε, να αλλάξουμε.
* Ο Ακρίτας Καϊδατζής είναι Λέκτορας Συνταγματικού Δικαίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Το άρθρο δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην Παραπολιτική, στο πλαίσιο του αφιερώματος με τον τίτλο "Τι είναι οι αγορές;".
